Obok pytań o to, co zrobiła bezpieka, niezbędna jest refleksja dotycząca kwestii motywacji aktywności jednostek oraz grup lub środowisk, pracujących i współpracujących z policją polityczną. Równie istotne jest wskazywanie, jak na skuteczność funkcjonowania oddziaływały takie kwestie jak struktura organizacyjna, obieg dokumentów, hierarchia władzy, wewnętrzne relacje interpersonalne, zakres autonomii pojedynczych ludzi czy jednostek organizacyjnych.
Wydaje się, że mimo upływu czasu i powstania wielu różnorodnych opracowań naukowych i popularnonaukowych badania komunistycznych służb specjalnych dalekie są jeszcze od wyczerpania… Odpowiedzi na pytanie, po co powstała bezpieka i dlaczego działała w taki, a nie inny sposób, nie można sprowadzić tylko do powielanej frazy o zabezpieczeniu budowy systemu komunistycznego. Nie odmawiając tej tezie prawdziwości, uważamy, że jest to w istocie rzeczy racjonalizowanie działań, zaniechań, zbrodni dokonywanych przez funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa i ich mocodawców z najwyższych kręgów ówczesnych władz partyjnych. Dlatego też obok pytań o to, co zrobiła bezpieka, niezbędna jest refleksja dotycząca kwestii motywacji aktywności jednostek pracujących i współpracujących z policją polityczną. Równie istotne jest wskazywanie, jak na skuteczność funkcjonowania oddziaływały takie kwestie jak struktura organizacyjna, obieg dokumentów, hierarchia władzy, wewnętrzne relacje interpersonalne, zakres autonomii pojedynczych ludzi i jednostek organizacyjnych.
Próbą rozwijania i poszerzania refleksji naukowej nad dziejami i działalnością służb specjalnych jest projekt pod nazwą „W stronę antropologii bezpieki” prowadzony od 2011 r. przez środowisko badaczy wrocławskich związanych głównie z oddziałem IPN i Uniwersytetem Wrocławskim. Perspektywa teorii organizacji, socjologii, kulturoznawstwa, politologii, prawa, antropologii, językoznawstwa czy psychologii pozwala czasami wyjaśnić, potwierdzić lub falsyfikować obowiązujące dotąd zarówno naukowe, jak i potoczne sądy oraz przekonania na temat komunistycznego aparatu bezpieczeństwa.
