Zjawisko pielgrzymowania jest prawie tak stare, jak historia ludzkości. Już w czasach pogańskich miejsca święte rozsiane były w różnych zakątkach świata. W Kościele katolickim występują niemal od samych początków i mimo historycznych perturbacji do dziś mają trwałą pozycję w duszpasterstwie. Pierwszą pielgrzymką, uznawaną za prawzór pątnictwa, jest wędrówka Abrahama z Ur do ziemi wskazanej mu przez Boga. Następne było wyjście Izraelitów z Egiptu i ich czterdziestoletnia podróż przez pustynię do Ziemi Obiecanej.
W pierwszych wiekach chrześcijaństwa Kościół z pewną rezerwą odnosił się do pielgrzymowania. Jednak to w tym okresie zaczęły się nawiedzenia grobów męczenników, z których w przyszłości rozwinęło się pielgrzymowanie. Wszystko zmieniło się za czasów Konstantyna Wielkiego, pierwszego cesarza rzymskiego, który przeszedł na chrześcijaństwo. Wówczas rozpoczął się intensywny rozwój pielgrzymek. Ich celem stały się przede wszystkim miejsca biblijne, związane z Męką Pańską, a także dziecięctwem oraz publiczną działalnością Jezusa Chrystusa. Potem zaczęto również pielgrzymować do ośrodków, w których umieszczano relikwie świętych i męczenników Kościoła. Dość późno upowszechniły się pielgrzymki do miejsc związanych z osobą Matki Bożej. Dopiero w późnym średniowieczu i w okresie kontrreformacji te szlaki pielgrzymkowe zaczęły zyskiwać szeroki rozgłos. Z czasem ośrodki maryjne zdobyły nawet pewną przewagę.
W większości miejsc świętych wznoszono bazyliki lub inne budowle sakralne, co dodatkowo wzmagało ruch pątniczy. Tam można było doświadczyć szczególnych łask, uzyskać opiekę czy prosić o wstawiennictwo Matki Bożej i świętych. Współcześnie zaczyna rozwijać się ruch pątniczy o globalnym zasięgu, akcentujący pogłębione przeżycia
religijne. Sanktuaria odwiedzamy także często ze względu na walory kulturalne czy położenie geograficzne. Wydaje się jednak, że pielgrzymowanie sprzyja podtrzymywaniu tradycji i zwyczajów religijnych.
W Polsce znajduje się znaczna część największych ośrodków pielgrzymkowych Starego Kontynentu. Wynika to zapewne z naszej chrześcijańskiej tradycji, a także głębokiej religijności społeczeństwa. W naszym kraju mamy ponad dwieście sanktuariów. Są to głównie ośrodki maryjne (ponad 85 proc.), poświęcone Chrystusowi lub świętym. Każdy z nich posiada jakiś cudowny obraz (m.in. Gietrzwałd, Święta Lipka), figurkę (m.in. Ludźmierz, Skępe) lub relikwie (m.in. Kraków, Gniezno). Osobną kategorią ośrodków kultu są kalwarie, czyli zespoły kościołów i kaplic odwzorowujące Drogę Krzyżową w Jerozolimie.
Sanktuaria maryjne wyrażają się czcią obrazów i figur z wizerunkiem Matki Bożej. Charakter taki mają główne ośrodki kultu o zasięgu międzynarodowym (m.in. Jasna Góra, Kalwaria Zebrzydowska czy Góra św. Anny), o zasięgu krajowym (m.in. Licheń Stary) oraz o zasięgu ponaddiecezjalnym (m.in. Gietrzwałd, Święta Lipka czy Wambierzyce), a także większość ośrodków o zasięgu regionalnym.
Pośród licznych sanktuariów pielgrzymów przyciągają również te związane z kultem Męki Pańskiej. W Polsce w pierwszych latach chrześcijaństwa najważniejsze były ośrodki posiadające relikwie Krzyża Świętego (m.in. Święty Krzyż) oraz Jezusa Ukrzyżowanego (m.in. Mogiła – dziś dzielnica Krakowa). Ważnym elementem kultu Męki Pańskiej są kalwarie, odtwarzające w symboliczny sposób miejsca związane ze śmiercią Jezusa Chrystusa. Pierwszy taki obiekt w Polsce powstał w 1602 r. w Kalwarii Zebrzydowskiej.
Od początków naszej państwowości rozwijał się także kult osób zmarłych w opinii świętości. Pierwszym świętym pochowanym na ziemiach polskich był św. Wojciech, którego grób znajduje się w Gnieźnie. Drugim patronem Polski został św. Stanisław Biskup, a główny ośrodek jego kultu znajduje się w Krakowie na Skałce. Z innych bardziej znanych miejsc kultu świętych warto wymienić sanktuarium w Krakowie-Łagiewnikach, związane ze św. Faustyną Kowalską, czy powstające tuż obok sanktuarium św. Jana Pawła II.
W dziejach Polski rola miejsc świętych często nie ograniczała się jedynie do funkcji religijnej. Miały one także swój udział w kształtowaniu postaw patriotycznych narodu, szerzeniu oświaty i kultury. Stały się ważnymi centrami tzw. pątnictwa narodowego – choćby Kraków, Jasna Góra czy Gietrzwałd.
W książce Duchowe pielgrzymowanie. Polska i świat przedstawiamy tylko niewielką część ośrodków kultu. Opisaliśmy te najważniejsze i najczęściej odwiedzane przez pielgrzymów. Staraliśmy się ukazać w rzetelny sposób ich historię, piękno architektoniczne, a także duchowy wymiar, który ma tak ogromne znaczenie dla wiary. Całość wzbogacają barwne ilustracje. Mamy nadzieję, że publikacja ta poszerzy zasób wiedzy Czytelników o głównych miejscach kultu na świecie, a jednocześnie podkreśli, jak ważną rolę odegrały one – i nadal odgrywają – w rozwoju Kościoła katolickiego.
